Aντίληψη της αμφισημίας των λέξεων σε ομάδα σχιζοφρενών
 Κ. ΡΟΙΚΟΥ¹, Ρ. ΠΗΤΑ¹, Γ. ΚΙΟΣΕΟΓΛΟΥ¹, Π. ΓΙΟΥΛΗΣ², Β. ΜΠΟΖΙΚΑΣ², Α. ΚΑΡΑΒΑΤΟΣ^2
1Τμήμα Ψυχιατρικής Α.Π.Θ., ²Α' Ψυχιατρική Κλινική Α.Π.Θ.

Περίληψη
Μελετήθηκε η ικανότητα των σχιζοφρενών να αντιλαμβάνονται, με βάση τα συμφραζόμενα μιας πρότασης, την αμφισημία συγκεκριμένων λέξεων (υσιαστικών και ρημάτων). Σε 19 ασθενείς με σχιζοφρένεια και 19 υγιή άτομα δόθηκε η οδηγία να επιλέξουν τη σημασία της αμφίσημης λέξης-στόχου ανάμεσα από τρεις άλλες λέξεις. Από αυτές η μια είχε τη ζητούμενη σημασία (θή απάντηση, σχετική με το περιεχόμενο της πρότασης), η άλλη αντιστοιχούσε στην κυριολεκτική σημασία της αμφίσημης λέξης-στόχου (σημασιολογικά σχετική με τη λέξη-στόχο) και η τρίτη λέξη ήταν φωνολογικά παρεμφερής με τη λέξη-στόχο. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι σχιζοφρενείς, ιδίως εκείνοι με διαταραχή σκέψης (ΔΣ), κάνουν περισσότερα λάθη από ό,τι τα άτομα της ομάδας ελέγχου στη δοκιμασία των αμφίσημων λέξεων. Ιδιαίτερα, η υποδοκιμασία με τα αμφίσημα ουσιαστικά διαφοροποίησε τις τρείς ομάδες (σχιζοφρενείς χωρίς ΔΣ, σχιζοφρενείς με ΔΣ, υγιή άτομα) ενώ η δοκιμασία με τα αμφίσημα ρήματα διαφοροποίησε μόνο τους σχιζοφρενείς με ΔΣ και τα υγιή άτομα. Εντούτοις, τόσο οι σχιζοφρενείς όσο και τα άτομα της ομάδας ελέγχου κάνουν το ίδιο είδος λαθών στη δοκιμασία με τις αμφίσημες λέξεις (περισσότερα σημασιολογικά από ό,τι φωνολογικά λάθη). Τα σημσιολογικά λάθη ήταν περισσότερα από τα φωνολογικά στην υποδοκιμασία με τα αμφίσημα ουσιαστικά γιά τις δύο ομάδες, ενώ δεν υπήρξε διαφορά στην υποδοκιμασία με τα αμφίσημα ρήματα.

Λέξεις κλειδιά: Σχιζοφρένεια, διαταραχές της σκέψης, αφίσημες λέξεις, πληροφορία εκ των συμφραζομένων.

Εισαγωγή

Η μελέτη της έκπτωσης επιμέρους γνωστικών δεξιοτήτων των σχιζοφρενών βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο της σύγχρονης νευροψυχολογικής έρευνας. Για κάποια από τα προβλήματα αυτά ενοχοποιείται τελευταίως η διαταραχή μιας διαδικασίας που αφορά το πλαίσιο που συνοδεύει τις βασικές πληροφορίες του προς επίτευξη στόχου. Πρόκειται, δηλαδή, για τη δυσχέρεια των σχιζοφρενών να σχηματίσουν και να διατηρήσουν νοητικές αναπαραστάσεις που αφορούν τα "συμφραζόμενα"¹ ή για την αδυναμία τους να αναστείλουν άσχετες πληροφορίες που εμποδίζουν την κατανόηση του μηνύματος-στόχου².

Ο Baddeley³ διέκρινε δύο τύπους πληροφοριακού πλαισίου: τα συναφή συμφραζόμενα, τα οποία επηρεάζουν τη σημασία και το νόημα ενός γεγονότος-στόχου, διευκολύνοντας π.χ. την επίλυση μιας αμφισημίας, και τα μη συναφή συμφραζόμενα, που δε συνδέονται με την εννοιολογική απόδοση και την ερμηνεία ενός γεγονότος-στόχου.

Ο Bazin και οι συνεργάτες του⁴ διαπίστωσαν ότι οι σχιζοφρενείς, ιδίως εκείνοι που εμφανίζουν διαταραχή της σκέψης, χρησιμοποιούν την πλέον κοινή σημασία μιας αμφίσημης λέξης, αδυνατώντας να λάβουν υπόψη τα συναφή συμφραζόμενα που τη συνοδεύουν και επομένως την καθορίζουν νοηματικά. Ο Kuperberg⁵ με τους συνεργάτες του κατέληξαν σε παρόμοια συμπεράσματα με διαφορετική μεθοδολογία, οι σχιζοφρενείς, δηλαδή, αδυνατούν να χρησιμοποιήσουν το γλωσσολογικό πλαίσιο και αδιαφορούν για τα γλωσσικά λάθη σε προτάσεις όπου ανιχνεύουν μια λέξη-στόχο. Επίσης, σημειώνεται ότι οι σχιζοφρενείς χωρίς διαταραχή της σκέψης και οι υγιείς χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να εντοπίσουν μια λέξη-στόχο μέσα σε μια πρόταση όπου υπάρχουν γραμματικά και συντακτικά λάθη.

Στην παρούσα εργασία διερευνάται η ικανότητα των σχιζοφρενών να αντλούν πληροφορίες από το πλαίσιο ώστε να αντιλαμβάνονται το νόημα μιας αμφίσημης λέξης-στόχου.

Υποκείμενα και μέθοδος

Την ομάδα των ασθενών αποτέλεσαν 19 σχιζοφρενείς υπό φαρμακευτική αγωγή, με μέση ηλικία 38.8 έτη (Τ.Α.=12.2), μέσο όρο χρόνων εκπαίδευσης 10.1 έτη (Τ.Α.=3.8) και διάρκειας νόσου 12.2 έτη (Τ.Α.=8.6). Την ομάδα ελέγχου (Ο.Ε.) αποτελούσαν 19 υγιή άτομα με μέση ηλικία 38.9 έτη (Τ.Α.=12.1) και μέσο όρο χρόνων εκπαίδευσης τα 10.5 έτη (Τ.Α.=3.7). Οι δύο ομάδες δε διέφεραν στατιστικώς σημαντικά ως προς τις δύο πρώτες παραμέτρους (p>.05). Μητρική γλώσσα όλων ήταν η ελληνική, ενώ δεν εμφάνιζαν νευρολογικές και αναπτυξιακές διαταραχές.

Με βάση την Κλίμακα Αξιολόγησης της Διαταραχής Σκέψης, Λόγου και Επικοινωνίας⁶ η ομάδα των σχιζοφρενών κατανεμήθηκε σε δυο υποομάδες: στην πρώτη, με 7 ασθενείς χωρίς διαταραχή σκέψης (ΣΧ.χ.Δ.Σ) με TLC <=7 και στη δεύτερη 12 ασθενείς με διαταραχή σκέψης (ΣΧ.μ.Δ.Σ) και TLC >7. Οι δύο αυτές υποομάδες δε διέφεραν στατιστικώς σημαντικά ως προς την ηλικία, την εκπαίδευση και το χρόνο νοσηλείας (p>.05).

Για τις ανάγκες της έρευνας:

1. Πραγματοποιήσαμε μία σύντομη ημιδομημένη ψυχιατρική συνέντευξη με τον ασθενή, διάρκειας 20 περίπου λεπτών, που καταγραφόταν σε μαγνητόφωνο με τη συναίνεση του ασθενούς. Μετά την απομαγνητοφώνηση βαθμολογήθηκε ο προκαλούμενος και αυθόρμητος λόγος με βάση την Κλίμακα Αξιολόγησης της Διαταραχής Σκέψης, Λόγου και Επικοινωνίας (TLC-Thought, Language and Communication Disorder in Schizophrenia) της Andreasen⁶.
2. Εκτιμήσαμε την ψυχοπαθολογία των ασθενών με την κλίμακα BPRS-Brief Psychiatric Rating Scale⁷.
3. Εφαρμόσαμε μια δοκιμασία με 20 προτάσεις (10 με αμφίσημα ουσιαστικά και 10 με αμφίσημα ρήματα) που δημιουργήσαμε, σύμφωνα με το εργαλείο των Bazin⁴ και των Μηλαπίδη & Πήτα⁸. Η σημασία των αμφίσημων λέξεων αποκωδικοποιούνταν από το περιεχόμενο (συμφραζόμενα) της πρότασης, αποδίδοντας τη λιγότερο συχνή σημασία της λέξης-στόχου (interactive context) στο σημασιολογικό της εύρος. Κάτω από την πρόταση υπήρχαν 3 λέξεις που αντιπροσωπεύουν: α) τη σχετική με το περιεχόμενο της πρότασης σημασία της αμφίσημης-λέξης, β) την κυριολεκτική σημασία της αμφίσημης-λέξης στόχου, που ήταν σημασιολογικά άσχετη με το περιεχόμενο της πρότασης και γ) μια λέξη φωνολογικά σχετικά παρόμοια με την αμφίσημη λέξη. Η δοκιμασία των αμφίσημων λέξεων χορηγήθηκε ανά άτομο, χωριστά και στις δύο ομάδες. Κάθε υποκείμενο καλούνταν να διαβάσει τις 20 προτάσεις και να επιλέξει τη σημασία της αμφίσημης λέξης (oυσιαστικού ή ρήματος) που αντιστοιχεί κάθε φορά στο περιεχόμενο της πρότασης.

Παρατίθενται 2 παραδείγματα προτάσεων με αμφίσημο ουσιαστικό και ρήμα.

Είχε σπάσει ο καλόγερος και γινόταν χαμός στο σπίτι.

Θα κάνω πως δεν ξέρω τίποτα.

Αποτελέσματα

Η εφαρμογή της μεθόδου της ανάλυσης διακύμανσης και ο posthoc έλεγχος πολλαπλών συγκρίσεων Student-Newman-Keuls έδειξε ότι ως προς την επίδοση στη δοκιμασία των αμφίσημων λέξεων οι σχιζοφρενείς με διαταραχή σκέψης (ΣΧ.μ.Δ.Σ) υπολείπονται των σχιζοφρενών χωρίς διαταραχή σκέψης (ΣΧ.χ.Δ.Σ) ενώ οι δύο αυτές ομάδες υπολείπονται της ομάδας ελέγχου (Ο.Ε.) (Πίνακας 1). Επιμέρους ανάλυση των αμφίσημων λέξεων ως προς τη γραμματική κατηγορία ουσιαστικά και ρήματα κατέδειξε ότι στην υποδοκιμασία των αμφίσημων ουσιαστικών η ομάδα ελέγχου (Ο.Ε.) υπερτερεί της ομάδας των σχιζοφρενών χωρίς διαταραχή σκέψης (ΣΧ.χ.Δ.Σ) και αυτή η τελευταία της ομάδας των σχιζοφρενών με διαταραχή σκέψης (ΣΧ.μ.Δ.Σ). Αντίθετα, ως προς την επίδοση στα αμφίσημα ρήματα μόνο η ομάδα των σχιζοφρενών με διαταραχή σκέψης (ΣΧ.μ.Δ..Σ) υπολείπεται της Ο.Ε. (Πίνακας 1). Στο Γράφημα 1 απεικονίζονται οι μέσοι όροι των τριών ομάδων στη δοκιμασία των αμφίσημων λέξεων καθώς και στις υποδοκιμασίες της.

Επίσης, μελετήθηκαν τα είδη των λαθών που παρήγαγαν οι σχιζοφρενείς και οι υγιείς της ομάδας ελέγχου ως προς το είδος της κατηγορίας του λάθους, δηλαδή εάν διαφοροποιούνταν τα σημασιολογικά και τα φωνολογικά λάθη, ανά ομάδα, συχνότητα και είδος. Η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων έδειξε ότι τόσο οι σχιζοφρενείς (t(18)=4.30, p=.000) όσο και οι υγιείς (t(18)=4.87, p=.000) κάνουν συνολικά περισσότερα σημασιολογικά από ότι φωνολογικά λάθη (Πίνακας 2). Παρόμοια, οι σχιζοφρενείς (t(18)=4.39, p=.000) και οι υγιείς (t(18)=4.16, p=.001) κάνουν περισσότερα σημασιολογικά από ό,τι φωνολογικά λάθη στην υποδοκιμασία των αμφίσημων ουσιαστικών. Αντίθετα, στην υποδοκιμασία των αμφίσημων ρημάτων δεν παρατηρήθηκε στατιστικώς σημαντική διαφοροποίηση (p>.05). Τέλος, η ομάδα των σχιζοφρενών κάνει περισσότερα σημασιολογικά λάθη στην υποδοκιμασία των αμφίσημων ουσιαστικών από ό,τι των αμφίσημων ρημάτων (t(18)=2.69, p=.015) κάτι που δεν διαπιστώθηκε στην ομάδα των υγιών ατόμων, όπου η διαφορά δεν ήταν στατιστικώς σημαντική (p>.05).

Επιπρόσθετες αναλύσεις στην ομάδα των σχιζοφρενών (Πίνακας 3) έδειξαν ότι η συνολική επίδοση στη δοκιμασία των αμφίσημων λέξεων συσχετίζεται σημαντικά με την ηλικία, τη διάρκεια της νόσου και με το TLC. Παρόμοια, το TLC συσχετίζεται με την ηλικία, την εκπαίδευση και με το BPRS.

Συζήτηση

Σύμφωνα με την έρευνα αυτή οι σχιζοφρενείς με διαταραχή σκέψης φαίνεται να αντιμετωπίζουν σοβαρότερες δυσκολίες από ό,τι αυτοί χωρίς διαταραχή σκέψης. Το αποτέλεσμα αυτό υπογραμμίζει τη γνωστική ετερογένεια των σχιζοφρενών ασθενών και συμφωνεί με σύγχρονα ευρήματα που αναφέρουν σοβαρότερες γνωστικές μειονεξίες στους σχιζοφρενείς με διαταραχή σκέψης ως προς τη συνειρμική μνήμη και την επεξεργασία προλεκτικών πληροφοριών.^9,10,11

Τα αναφερόμενα προβλήματα φαίνεται να επηρεάζονται από την ηλικία και τη διάρκεια της νόσου, ενώ αντίθετα η ψυχοπαθολογία δε φαίνεται να επιδρά στη συγκεκριμένη γνωστική λειτουργία, όπως έχει φανεί και σε προηγούμενες μελέτες.^4,12

Επιπρόσθετα, οι δυσκολίες αποδείχτηκε πως είναι μεγαλύτερες όταν αντιμετωπίζουν ένα αμφίσημο ουσιαστικό παρά ένα αμφίσημο ρήμα, πιθανότατα διότι η εννοιολογική απόδοση κάθε λέξης συνδέεται με το συντακτικό και σημασιολογικό της σθένος. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία το σθένος των ρημάτων φαίνεται να είναι πιο εύκολο ως προς τον παράγοντα αναμνησιμότητα και κατανόηση από ό,τι το σθένος των ουσιαστικών, παρότι και οι δύο γραμματικές κατηγορίες (ουσιαστικά και ρήματα) αποτελούν τους κύριους φορείς πληροφόρησης κατά την επικοινωνιακή διαδικασία. Μόνο που για τα ουσιαστικά τα δομικά συμφραζόμενα είναι πιο αφηρημένα από των ρημάτων και η σημασία κάθε φορά πιο εξαρτημένη από τα συμφραζόμενα και τη νοητική πραγματικότητα που αντανακλάται. Ο ομιλητής, επομένως, για να μεταδώσει τη συγκεκριμένη πληροφορία που θέλει σύμφωνα με το επικοινωνιακό πλαίσιο ανακαλεί το κατάλληλο ρήμα ενσωματώνοντάς το στην ορθή/κατάλληλη συντακτική και σημασιολογική δομή, μία διαδικασία που αποδεικνύεται πιο εύκολη από την αντίστοιχη γλωσσική επεξεργασία για τα ουσιαστικά.^8,13

Το περιορισμένο μέγεθος του δείγματος δεν επιτρέπει τη γενίκευση των συμπερασμάτων και, φυσικά, επιβάλλει την περαιτέρω διερεύνηση του προβλήματος αυτού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Cohen JD, Servan-Schrieber D: Context, cortex and dopamine in a connectionist approach to behavior and biology in schizophrenia. 1992, Psychol Rev 99: 45-77.
2. Titone D, Levy DL, Holzman PS: Contextual Insensitivity in Schizophrenia Language Processing evidence from lexical ambiguity. 2000, J Abnorm Psychol 4: 761-767.
3. Baddeley AD: Domains of recollection. 1982, Psychol Rev 98: 708-729.
4. Bazin N, Perruchet P, Hardy-Bayle M, Feline A: Context-dependent information processing in patients with schizophrenia. 2000, Schizophr Res 45: 93-101.
5. Kuperberg GR, McGuire PK, David AS: Reduced Sensitivity to Linguistic Context in schizophrenic thought Disorder. Evidence from on-line monitoring for words in linguistically anomalous sentence. 1998, J Abnorm Psychol 3: 423-434.
6. Andreasen NC: Thought, language and communication disorder. Clinical assessment, definition of terms and evaluation of their reliability. Diagnostic significance. 1979, Arch Gen Psychiatry 39: 778-782.
7. Overall JF, Gorham DR: The Brief Psychiatric Rating Scale. 1962, Psychol Rep. 10: 799-812 1962.
8. Μηλαπίδης Μ, Πήτα Ρ: Σημασιολογικές αντιστοιχίες των κυριοτέρων ρημάτων της ελληνικής γλώσσας στην αγγλική και γερμανική. Θεσσαλονίκη, 2001 University Studio Press.
9. Spitzer M: Associative networks, formal thought disorders and schizophrenia. On the experimental psychopathology of speech-dependent thought processes. 1993, Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci. 243: 57-70.
10. Passerieux C, Segui J, Besche C, Chevalier JF, Wildocher D, Hardy-Bayle MC: Heterogeneity in cognitive functioning of schizophrenic patients evaluated by a lexical decision task. 1997, Psychol Med 27: 1295-1302.
11. Spitzer M: A Cognitive Neuroscience View of Schizophrenic Thought Disorder. 1997, Schizophr Bull 23: 29-50.
12. Moritz S, Mersmann K, Kloss M, Jacobsen D, Wilke U, Andresen B, Naber D, Pawlik K: "Hyper-priming" in thought-disordered schizophrenic patients. 2001, Psychol Med 31: 221-229 .
13. Brown C, Hagoort P: The Neurocognition of Language. Oxford 2000, Oxford University Press.