Απαντήσεις και συσχετισμοί των ψυχικών διαταραχών και της κοινωνικής βίας
Βιβλιογραφική ανασκόπηση
ΦΩΤΙΑΔΟΥ Α., ΠΡΙΦΤΗΣ Φ., ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ Σ.
Ψυχιατρικό Τμήμα Γ.Ν. "Γ. Χατζηκώστα" Ιωάννινα

Περίληψη
H επιθετική συμπεριφορά, οι βίαιες πράξεις, οι αξιόποινες καθώς και η εγκληματικότητα, συνεχώς αυξάνονται και δημιουργούν ανησυχία και υπαρκτές συνέπειες στις ανεπτυγμένες κοινωνίες. Πολλές απόψεις έχουν διατυπωθεί τόσο για την προσωπικότητα, δομή και ψυχοπαθολογία του επιχειρούντος τη βία, όσο και για τον υφιστάμενο αυτήν, ο οποίος ανάλογα με τη μορφή και τις συνέπειες της πράξης, εμφανίζει συχνά ψυχιατρικές εκδηλώσεις.

Η επιχειρούμενη αποασυλοποίηση και μετεγκατάσταση χρονίων ψυχικά ασθενών σε ξενώνες, οικοτροφεία, προστατευόμενα διαμερίσματα ώστε να συρρικνωθούν μέχρι κατάργησης τα μεγάλα ψυχιατρικά κλειστού ασυλικού τύπου Νοσοκομεία έχει εγείρει πολλά συναισθήματα, για το διαφορετικό και έχει προσκρούσει στο φόβο και την προκατάληψη των κοινωνιών για την ψυχική διαταραχή.

Στο άρθρο επιχειρούνται να δοθούν απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μέσα από την κοινοτική ψυχιατρική και την ψυχιατρική μεταρρύθμιση.

Λέξεις κλειδιά: Bία, ψυχική διαταραχή, κοινότητα, κοινωνική υποστήριξη.

Εισαγωγή

Επιθετικότητα είναι οποιοσδήποτε τρόπος συμπεριφοράς, κατευθυνόμενος προς το σκοπό να βλάψει ή να τραυματίσει ένα άλλο άτομο, που κινητοποιείται για να αποφύγει τέτοια μεταχείριση. Η επιθετικότητα υποδηλώνει επίσης την πρόθεση του ατόμου να βλάψει, που πρέπει να συνάγεται από γεγονότα που προηγούνται ή ακολουθούν πράξεις επιθετικότητας.

Ένα άτομο μπορεί να έχει βίαιες σκέψεις ή φαντασιώσεις, αλλά δεν τις πραγματοποιεί παρά μόνο αν χάσει τον έλεγχο. Οποιαδήποτε σειρά καταστάσεων η οποία δημιουργεί αύξηση των επιθετικών ενορμήσεων μέσα σε ένα πλαίσιο μειωμένου ελέγχου, είναι δυνατόν να προκαλέσει βίαιες πράξεις. Οι περιπτώσεις που μπορεί να παρατηρηθεί συνδυασμός των παραγόντων περιλαμβάνουν τοξικές και οργανικές καταστάσεις, αναπτυξιακές ανεπάρκειες, οξείες ψυχώσεις, διαταραχή διαγωγής και κατακλυσμιαίο ψυχολογικό και περιβαλλοντικό στρες1.

Οι αυτοκαταστροφικές και οι ετεροκαταστροφικές συμπεριφορές θεωρούνται σύνθετα και πολύπλοκα βιοψυχοκοινωνικά φαινόμενα, με στενή σχέση, στη βάση βιολογικών δεδομένων και επιδημιολογικών παρατηρήσεων με αυξητική δυστυχώς τάση στις περισσότερες χώρες του κόσμου2.

Τα κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά των ατόμων που πραγματοποιούν αυτό- ή ετεροκαστροφικές πράξεις εμφανίζουν αρκετές διαφορές. Έτσι, τα άτομα που αυτοκτονούν είναι συχνά άνδρες μέσης ή προχωρημένης ηλικίας, ενώ εκείνα που αποπειρώνται αυτοκτονία είναι συνήθως γυναίκες νεαρής ηλικίας. Τα άτομα που πραγματοποιούν ετεροκαταστροφικές ενέργειες είναι συχνά άνδρες νεαρής ηλικίας2.

Κίνητρο είναι η κατάσταση της ύπαρξης που δημιουργεί την τάση προς κάποιο τύπο δράσης. Αυτή η κατάσταση μπορεί να είναι μια κατάσταση στέρησης (π.χ. πείνα), ένα σύστημα αξιών ή μια έντονα υπερασπιζόμενη πίστη (π.χ. θρησκεία).

Συζήτηση

Τα χαρακτηριστικά του επιθετικού ατόμου, που αποτελούν και τους παράγοντες κινδύνου για την ανάπτυξη επιθετικών-βίαιων συμπεριφορών, φαίνονται στον πίνακα που παρατίθεται.

Είναι προφανές ότι όσο περισσότερα χαρακτηριστικά (παράγοντες) καλύπτει ένα άτομο, τόσο μεγαλύτερη πιθανότητα έχει να εκδηλώσει επιθετικού τύπου συμπεριφορές.

Η πρώιμη έκθεση του παιδιού σε πράξεις βίας (στο οικογενειακό, κυρίως, περιβάλλον) πιστεύεται ότι προσφέρει ένα μοντέλο επίλυσης των συγκρουσιακών καταστάσεων μέσω βίαιων συμπεριφορών, το οποίο και υιοθετείται αργότερα3.

Από τους βιολογικούς παράγοντες, ο ρόλος του σεροτονινεργικού συστήματος θεωρείται ο πλέον σημαντικός σε σχέση με την εκδήλωση βίαιων-επιθετικών συμπεριφορών4,5.

Ως σημαντικότερος προγνωστικός δείκτης μελλοντικής βίαιης συμπεριφοράς θεωρείται το ιστορικό βίαιης συμπεριφοράς κατά το παρελθόν6.

Ωστόσο, ο οποιοσδήποτε προβλεπτικός παράγοντας είναι απλά ένα οδηγό σημείο για την πιθανότητα αυξημένου κινδύνου βίας και πολλά δυνητικά βίαια άτομα δεν ταιριάζουν σε κανέναν από τους παράγοντες αυτούς7.

Χαρακτηριστικά του επιθετικού ατόμου1,8

Μερικές διαταραχές του DSM-IV που συνδέονται με την Επιθετικότητα1,9

Η πλειονότητα των ενηλίκων, με ή χωρίς ψυχιατρικές διαταραχές, που διαπράττουν επιθετικές ενέργειες, είναι πιο πιθανό να τις πραγματοποιήσουν εναντίον προσώπων που γνωρίζουν, συνήθως μελών της οικογένειας10-12.

Γενικά, η πιθανότητα της επιθετικής συμπεριφοράς αυξάνεται όταν τα άτομα είναι πιο ψυχολογικά αποδιοργανωμένα και ίσως, επίσης, όταν η εισβολή μιας ψυχιατρικής διαταραχής είναι αιφνίδια. Κατά τα άλλα, πολύ λίγα είναι γνωστά σχετικά με τη σχέση μεταξύ της πορείας της ασθένειας και της επιθετικότητας. Σε άτομα που καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες αλκοόλ μπορεί να εμφανισθεί επεισοδιακή αποδιοργάνωση: περισσότερο από 50% των ατόμων που διαπράττουν ανθρωποκτονίες και που εμφανίζουν επιθετική συμπεριφορά, αναφέρεται ότι έχουν καταναλώσει μεγάλες ποσότητες αλκοόλ λίγο πριν από την επιθετική πράξη.

Μελέτες ατόμων, που εισάγονται σε ψυχιατρικές μονάδες για μακρές χρονικές περιόδους, δείχνουν ότι ο επιπολασμός της επιθετικότητας αρρένων και θηλέων είναι περίπου ίσος13.

Εκλυτικοί παράγοντες

Ματαίωση. Στην αρχική της μορφή, αυτή η υπόθεση προτείνει ότι:

  1. η ματαίωση πάντα οδηγεί σε κάποια μορφή επιθετικότητας και
  2. η επιθετικότητα πάντα προέρχεται από ματαίωση.

Όμως, όλη η επιθετικότητα δεν προέρχεται από τη ματαίωση.

Άμεση πρόκληση από τους άλλους.

Έκθεση και επιθετικά πρότυπα14.

Η επικινδυνότητα του ατόμου με ψυχική διαταραχή αποτελεί, ανέκαθεν, αμφιλεγόμενο θέμα.

Η κλασική "κοινωνιολογική άποψη" της μη αυξημένης συχνότητας επιθετικών-βίαιων συμπεριφορών ατόμων με ψυχικές διαταραχές έναντι ατόμων του γενικού πληθυσμού, αμφισβητείται στις μέρες μας.

Καλά μεθοδευμένες επιδημιολογικές μελέτες υποστηρίζουν την άποψη ότι υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στις ψυχικές διαταραχές και την επιθετική - βίαιη συμπεριφορά, που όμως εντοπίζεται σε υποομάδες ατόμων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά15.

Έτσι, σχιζοφρενικοί ασθενείς (κυρίως παρανοειδούς ή κατατονικού τύπου), που χαρακτηρίζονται από μη συμμόρφωση στη θεραπεία και έλλειψη ευαισθησίας, συχνά εμφανίζουν επιθετικού τύπου συμπεριφορές16.

Ακόμη, άτομα που πάσχουν από μανία, κατάθλιψη, διαταραχές προσωπικότητας (κυρίως αντικοινωνική, μεθοριακή, παρανοειδή, ναρκισσιστική), κατάχρηση οινοπνευματωδών ή άλλων ουσιών, νοητική καθυστέρηση, οργανικές ψυχικές διαταραχές (π.χ. κροταφική επιληψία), κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις μπορεί να γίνουν βίαια και επιθετικά17.

Ακραίες μορφές βίας

Στην περισσότερο ψυχαναλυτική προσέγγιση, στον αντίποδα, η "Βία" που εκφράζεται σαν "Φόνος" ή σαν μια ακραία μορφή "Αγριότητας", συνιστά μία κατάσταση η οποία θεωρείται ότι δεν μπορεί να ταξινομηθεί αν και αυτό δεν σημαίνει ότι στερείται μιας βασικής ψυχοπαθολογικής δομής. Είναι μάλιστα συχνότατο φαινόμενο μια φονική ή ακραία εγκληματική πράξη να ακολουθείται από υποχονδριασμό και ψυχοσωματική συμπτωματολογία και ο "εγκληματίας" συχνά, ουδέποτε έχει εκδηλώσει στο παρελθόν ενδείξεις ψυχικής διαταραχής. Πιθανά τα άτομα αυτά εκφράζουν την έκρηξη μιας εγκυστωμένης περιοχής του ψυχισμού τους μέσα από τη βιαιότητα. Εάν το άτομο βίωσε κάποτε τον "ψυχολογικό θάνατο", τότε ο πανικός της επανάληψης μιας παρόμοιας ψυχικής κατάστασης στο παρόν, πιθανόν να μπορεί να "εξορκιστεί" μόνο μέσα από ανάλογα συναισθήματα κάποιου άλλου18.

Τα θύματα. Έχει υπολογισθεί ότι 18 εκατομμύρια Αμερικανοί παρουσίασαν σε κάποια φάση της ζωής τους ψυχιατρική διαταραχή σαν συνέπεια εγκληματικής ενέργειας σε βάρος τους. Πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι πολλά θύματα βίαιων εγκλημάτων διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να αναπτύξουν σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα19.

Δύο από τις ψυχιατρικές διαταραχές που αναφέρθηκε ότι συμβαίνουν πιο συχνά μεταξύ των θυμάτων εγκληματικών ενεργειών, σε σχέση με το γενικό πληθυσμό, είναι η χρόνια κατάθλιψη και οι φοβίες20. Πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι υπάρχουν διακριτές και χαρακτηριστικές συναισθηματικές αντιδράσεις όταν κάποιος είναι θύμα εγκληματικής ενέργειας και ότι αυτές σχετίζονται με το γεγονός ότι τα θύματα είναι στόχοι της σκόπιμης επιθετικότητας ενός άλλου ατόμου1,21.

Κοινοτική ψυχιατρική και απαντήσεις για τον ψυχικά ασθενή

Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση είναι μια συλλογική προσπάθεια της Πολιτείας, των ψυχιάτρων, των άλλων επαγγελματιών Ψυχικής Υγείας και της κοινωνίας, για την οριστική αντιμετώπιση των αναγκών του ανθρώπου που δημιουργούνται από την ψυχική ασθένεια22.

Με τον όρο "Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση" εννοούμε το σύνολο των παρεμβάσεων που επιτρέπουν στον ψυχικά ασθενή να παραμείνει ενεργός πολίτης, μέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον, με αυτονομία, οικονομική δράση και κοινωνική ένταξη. Να έχει δηλαδή μια ζωή εντελώς διάφορη από εκείνη που έχει ο μακροχρόνια έγκλειστος στο Ψυχιατρείο23.

Θεμελιακή ιδεολογική αφετηρία της αποτελεί η διαπίστωση ότι η κοινωνία διαθέτει μια μοναδική ικανότητα να αναζωογονεί και τα πιο αδύναμα μέλη της και να τα καθιστά ενεργά μέσα από μηχανισμούς κοινωνικής αλληλεγγύης24-26. Και είναι ακριβώς αυτοί οι μηχανισμοί που μπορούν να καταστήσουν πλήρως αποτελεσματική και τη μέριμνα της Πολιτείας -η οποία βεβαίως αποτελεί παράγοντα εκ των ων ουκ άνευ όπως τουλάχιστον έχει καταδείξει μέχρι σήμερα η παγκόσμια εμπειρία στον τομέα αυτό.

Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση πραγματοποιείται από το 1960 σε όλες τις προηγμένες χώρες, με κοινή απόφαση του ΟΗΕ, της ΠΟΥ, του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης (ΨΚΑ).

Πέρασαν πολλά χρόνια για να κοπάσει η Διεθνής κατακραυγή για τη Λέρο.

Η εταιρεία ΨΚΑ σε συνεργασία με την ΠΟΥ εξέδωσε συναινετική διακήρυξη, μέσα από την οποία όλα τα άτομα δικαιούνται να μην αντιμετωπίζουν το στίγμα και αποκλεισμό, να έχουν ίσες ευκαιρίες και να απολαμβάνουν των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους.

Η κοινοτική ψυχιατρική είναι υπεύθυνη για την αποτελεσματική θεραπεία των βαριά ψυχικών αρρώστων, ενώ είναι ελεύθεροι μέσα στην κοινότητα. Κάτω από την ομπρέλα της κοινοτικής ψυχιατρικής περιλαμβάνονται όλες οι όψεις της περίθαλψης, από τη νοσηλεία, τη διαχείριση περιστατικού και την παρέμβαση στην κρίση, μέχρι τη νοσηλεία ημέρας και τις υποστηρικτικές διευθετήσεις της ζωής26-28. Είναι γνωστή επίσης σαν δημόσια ψυχιατρική, αντανακλώντας το γεγονός ότι οι υπηρεσίες που αφορούν την κοινότητα αποτελούν ένα μόνο τμήμα του συστήματος, που περιλαμβάνει επίσης και τη νοσηλεία σαν μια σημαντική πλευρά της παροχής της συνολικής περίθαλψης για τους ασθενείς του δημόσιου τομέα29,30.

Η κοινοτική ψυχιατρική έχει αποκληθεί η τρίτη ψυχιατρική επανάσταση. Η πρώτη ήταν η εποχή του διαφωτισμού, που ακολούθησε το Μεσαίωνα, στη διάρκεια της οποίας επικράτησε η άποψη ότι η ψυχική νόσος δεν ήταν το αποτέλεσμα μαγείας, ενώ η δεύτερη ήταν η ανάπτυξη της ψυχανάλυσης από το Sigmund Freud31.

Ο όρος "κοινωνικό δίκτυο" αναφέρεται στο δίκτυο των προσώπων με τα οποία σχετίζεται ένα άτομο, ενώ ο όρος "κοινωνική υποστήριξη" αναφέρεται στο μηχανισμό με τον οποίο οι διαπροσωπικές σχέσεις προστατεύουν τους ανθρώπους από τις επιβλαβείς επιδράσεις του στρες27,32.

Γενικά, όταν υπάρχει ένα ισχυρό κοινωνικό υποστηρικτικό σύστημα, η ευαλωτότητα στην ψυχική νόσο είναι χαμηλή και η πιθανότητα ανάνηψης, αν αναπτυχθεί μια διαταραχή, είναι υψηλή.

Μελέτες που συγκρίνουν τα κοινωνικά δίκτυα ψυχιατρικών ασθενών και φυσιολογικών ατόμων έχουν δείξει ότι οι σχιζοφρενικοί ασθενείς διαθέτουν ένα πολύ μικρότερο κοινωνικό δίκτυο από ό,τι οι ομάδες ελέγχου και ότι οι νευρωτικοί ασθενείς έχουν ένα χαλαρό ή αραιό δίκτυο33. Παρόμοια, ένα σταθερό υποστηρικτικό σύστημα μπορεί να βελτιώσει τις επιδράσεις της σωματικής ασθένειας πάνω στο άτομο34.

Οι στάσεις γύρω από τον ψυχικά ασθενή έχουν καταγραφεί σε έρευνες της κοινής γνώμης από τη δεκαετία του 1950. Η αποστροφή και ο φόβος έχουν παραμείνει σε υψηλά επίπεδα ανάμεσα στις στάσεις που έχουν μελετηθεί. Οι αρνητικές στάσεις είναι ιδιαίτερα έντονες στους ανθρώπους χαμηλού μορφωτικού επιπέδου και τους ηλικιωμένους. Οι άνδρες εκφράζουν σταθερά πιο αρνητικές στάσεις από ό,τι οι γυναίκες.

Οι βασικές ανησυχίες για τους ανθρώπους που είναι ψυχικά άρρωστοι, περιστρέφονται γύρω από το υποτιθέμενο απρόβλεπτο της κατάστασής τους και την επικινδυνότητά τους35.

Ευτυχώς, οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν αισθήματα που μπορούν να τροποποιούνται στη βάση της εμπειρίας και, καθώς γίνονται περισσότερο ενήμεροι, μπορούν να μαθαίνουν να κάνουν λεπτότερες διακρίσεις για τα είδη της ψυχικής ασθένειας και θεραπείας36,37.

Το πρόγραμμα "Ψυχαργώς" είναι ένα διαρκές - δεκαετούς ανάπτυξης - πρόγραμμα δράσεων, που στοχεύει να καλύψει σταδιακά όλες τις ανάγκες σε εθνικό επίπεδο, στον τομέα της Ψυχικής Υγείας.

Η κωδική του ονομασία προέρχεται από τη μυθολογική "Αργώ" και την επιστροφή του χρυσόμαλλου δέρατος. Ο συμβολισμός παραπέμπει στην "επιστροφή" των ψυχικά ασθενών στην κοινότητα που επιφέρει η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση. Το πρόγραμμα διαμορφώθηκε κατά το 1997 για την περίοδο 1997-2 006 και στον παρόντα τόμο αποτυπώνεται η πρώτη του Αναθεώρηση, για την περίοδο 2001-2010. Η περίοδος 1997-2001 αποτελεί την Α΄ φάση υλοποίησης και η περίοδος 2002-2006 τη Β΄ φάση υλοποίησης, στο τέλος της οποίας προγραμματίζεται να πραγματοποιηθεί η δεύτερη Αναθεώρηση του προγράμματος (για την περίοδο 2006-2015).

Συμπεράσματα

Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης είναι ουσιαστικά η ουμανιστική αντίληψη, πάνω στην οποία δομούνται οι παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση της ψυχικής διαταραχής με την ενίσχυση και ανάπτυξη της κοινωνικής αλληλεγγύης. Επικεντρώνεται στην ανάγκη για το δικαίωμα στη ζωή όλων, το δικαίωμα στη διαφορά, στην κοινωνική προστασία, στις ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης καθώς και στη χαρά της κοινωνικής ζωής και της δημιουργίας.

Το πρόγραμμα Ψυχαργώς είναι ένα πρόγραμμα πολυεπίπεδο που στηρίζεται στην κοινωνική αλληλεγγύη, βαθιά ανθρώπινο. Η υλοποίησή του δίνει το δικαίωμα στον ασθενή να ζήσει κοινωνικά ενταγμένος και να αποφύγει τη συνεπακόλουθη του ιδρυματισμού γνωστική έκπτωση καθώς και την απόρριψη, ώστε να βελτιωθεί η αυτοεκτίμηση και τα αισθήματα ανασφάλειας προς τους συνανθρώπους τους. Η επιτυχία του προγράμματος θα είναι μια επιβεβαίωση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας καθώς και της κοινωνίας για τη διαπίστωση των πολιτισμικών αξιών και των ευγενών συναισθημάτων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  1. Kaplan H, Sadock J, Grebb A: Ελληνική μετάφραση, Αθήνα, Εκδόσεις Λίτσας, 1996, Ι: 246-258.
  2. Β.Π. Κονταξάκης, Μ.Ι. Χαβάνη-Κονταξάκη: Η πρόληψη των αυτοκαταστροφικών και ετεροκαστροφικών συμπεριφορών. Στο: Χριστοδούλου, Κονταξάκη, Οικονόμου. Προληπτική Ψυχιατρική Β΄ Έκδοση, Αθήνα, Ιατρικές Εκδόσεις ΒΗΤΑ, 2000: 77-84.
  3. Liebert R.M.: The early Window: Effects of Television on Children and Youth 3rd ed.Allyn & Bacon,Needham Heights, Mass, 1992
  4. Coccoro E.F.: Central Serotonin and Impulsive aggression. Br J. Psychiatry, 1989, Suppl 8:52.
  5. Brown G.L., Linnoila M.I.: CSF serotonin metabolite (5-HIAA) Studies in depression, impulsivity and violence. J. Clin Psychiatry 51, 1990, (4, Suppl): 31.
  6. Goodwin FK, Suicide, aggression and depression: a theoretical framework for future research. In: Mann JJ, Stanley M. (eds) Psychobiology of suicidal behavior, New York, New York Academy of Science, 1986: 351-358.
  7. McGuire M, T, Trois, A: Aggression: In Comprehensive Textbook of Psychiatry, ed 5, H I Kaplan, B J Sadock (eds) Williams Wilkins, Baltimore 1989: 270-273.
  8. Neuman GG (ed): Origins of Human Aggression: Dynamics and Etiology. Human Sciences, New York, 1987.
  9. Davis S: Violence by psychiatric impatiens: a review. Hosp Commun Psychiatry 1991, 42: 584-591.
  10. Szuster RR, Schanbacher BL, McCann SC : Characteristics of Psychiatric emergency room patients with alcohol -or drug- induced disorders. Hosp Community Psychiatry 1990, 41:1342.
  11. Eronen M, Tiihonen J., Hakola P.: Schizophrenia and homicidal behavior. Schirophr. Bull 1996, 22:83-89.
  12. Roberts AR. Crisis Intervention Handbook: Assessment, Treatment, and Research, 2nd ed. New York: Oxford University Press, 2000.
  13. Link BG, Stueve A: Evidence bearing on mental illness as a possible cause of violent behaviour. Epidemiol Rev 1995, 17, 172-181.
  14. Archer J, Browne K (eds): Human Aggression: Neutralistic Approaches Routlege, London, 1989.
  15. Link B.G., Stueve A. Psychotic symptoms and the violent /illegal behavior of mental patients compared to community controls. In: Monahan J., Steadman HJ. (Ed.) Violence and mental disorder: developments and risk assessment. Chicago, University of Chicago Press, 1994, 137-160.
  16. Stueve A., Link B.G. Violence and Psychiatric disorders: results from an epidemiological study of young adults in Israel. Psychiat. Q 1997, 68: 327-342.
  17. Baron R A: Human Aggresion, Plenum, New York, 1977.
  18. Modestin J, Ammann R: Mental disorders and criminal behaviour. Br J Psychiatry, 1995, 166, 668-674.
  19. Steadman HJ., Monahan J., Robbinss PC., Appelbaum P., Grisso T., Klassen D., Mulvey EP., Roth L. From dangerous ness to risk assessment: Implications for appropriate research strategies. In: Hodgins S (Ed:) Mental disorder and crime. London, Newburg Park, Sage Publ., 1993:39-61.
  20. Hiday V.A. Understading the connection between mental illness and violence. Int. J. Low Psychiatry, 1997, 20:399-417.
  21. Bird B: Talking with patients ed 2. Philadelphia, JP, Lippincott, 1973.
  22. World Psychiatric Association: Global program to reduce the stigma and discrimination because of schizophrenia. "Open the Doors", Rome OPA 2000.
  23. Fink PJ, Jasman A. editors: Stigma and mental Illness, Washington (DC), American Psychiatric Association, 1994.
  24. Stuart H., Arboleda - Flozez J.: Community attitudes toward people with schizophrenia.CanJ.Psychiatry2001:46-245-252.
  25. Canadian Mental Health Association, Ontario Division, Final report: Mental health anti-stigma campaign public education Strategy. Toronto:Canadian Mautal.HealthAssociation,1994.
  26. Ε. Παπαθωμόπουλος: Επί του προβλήματος της αποκαταστάσεως των ψυχιατρικών ασθενών επί τη βάσει ιδίων περιπτώσεων. Ιατρικά Χρονικά 8:43-50, 1968.
  27. Ε. Παπαθωμόπουλος: Νοσοκομεία Ημέρας και Νοσοκομεία Νυκτός. Ιατρικά Χρονικά 13: 565-582, 1973.
  28. Penn DL, 5 Shannon MC.: Strategies for reducing stigma to wards persons with mental illness. World Psychiatry 2002: 1:20-1.
  29. Estroff SE, Zimmer C., Lachicotte WS. The influence of social networks and social support· on violence by persons with serious mental illness. Hosp. Commun Psychiatry 1994, 45:669-679.
  30. Anthony WA, Cohen M., Farkas M. Psychiatric Rehabilitation. Boston, Center for Psychiatric Rehabilitation, 1990.
  31. Kaplan H, Sadock J, Grebb A: Ελληνική Μετάφραση. Αθήνα, Εκδόσεις Λίτσας, 1996, Ι: 288-299.
  32. Farkas M., Anthony WA. Psychiatric Rehabililitation Programs: Putting Theory into Practice. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1989.
  33. Breakey WR. (Ed.). Integrated Mental Health services: Modern Community Psychiatry. New York, Oxford University Press,1996.
  34. Menninger WW: Role of the psychiatric hospital in the treatment of mental illness. In Comprehensive Textbook of Psychiatry ed 6, HI Kaplan, BJ Sadock (Eds.), William Wilkins, Baltimore 1995:2660-2690.
  35. Borter J., Queirolo J., Eskstrom S. A psychoeducational approach to educating chronic mental patients for community living. Hosp. Commun. Psychiatry 1984, 35:793-797.
  36. Monahan J. The clinical prediction of violent behavior. Beverly Hills, Sage Publications, 1981.
  37. Jackson E: Coping with crises in your life. New York, Hawthorn Books Inc, 1974.